Ağız hastalıklarının, bazı sistemik hastalıklar (Diabetes, kalp-damar hastalıkları.. gibi.) yönü ile daha fazla olmak üzere, genel sağlık üzerine doğrudan veya kötüleştirici etkisi olduğundan, özel bakıma ihtiyaç duyan bireylerin ağız ve diş sağlıklarının iyileştirilmesi ve/veya mevcut durumlarının korunması önemlidir.

Özel sağlık hizmeti ihtiyacı olan hastalara bu konuda bilgi ve beceriye sahip uzman diş hekimleri tarafından, uygun fiziksel koşullar (Özel engelli kliniği ve genel ameliyathane gibi..) sağlanarak, bireylere özgü bozukluk ve engeller için hazırlanan özel ağız ve diş sağlığı programlarının uygulaması önemlidir.

Engelli birey tanımı ile  ilgili olarak, Dünya Sağlık Örgütü;

*Bozukluk (impairments),

*Engellilik (disabilities) ve

*Handikaplı Sınıflandırması (ICIDH) olmak üzere üç sınıfa ayırmıştır

Bozukluk (impairment): Fizyolojik veya anatomik yapı ve fonksiyonların anormalliği veya kaybı.

Engellilik (disability): Bir insan için normal sınırlarda sayılan bir aktivitenin yapılmasında gözlenen kabiliyet yoksunluğu veya bir bozukluktan kaynaklanan kısıtlama

Handikap: Bir birey için normal sayılan (yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel faktörler) hareket ve davranış tarzının bir bozukluk veya yetersizlik yüzünden kısıtlanması

“Özel ihtiyaçları olan” hasta grubuna kimler girer?

1. Öğrenme bozukluğu olanlar (Down sendromu, Frajil X, Otizm) (Genel Ameliyathane şartları, uyandırma bölümü ve yataklı servis hizmeti ile tedavi işlemleri yapılmalıdır)

2. Fiziksel engelliler (Serebral Palsi, Romatoid artrit, kol-bacak amputasyonları) (Özel Engelli Kliniğinde tedavi işlemleri yapılmalıdır),

3. Kronik medikal sorunları olanlar (Kanser hastaları, konjenital kalp hastaları, epilepsi vb.) (Özel Klinik Odalarında tedavi işlemleri yapılmalıdır),

4. Mental bozukluğu olan hastalar (Genel Ameliyathane şartları, uyandırma bölümü ve yataklı servis hizmeti ile tedavi işlemleri yapılmalıdır) ,

5. Madde  bağımlılığı  olan   kişiler  (ilaç, uyuşturucu, alkol vb.) (Özel Klinik Odalarda Psikolog eşliğinde tedavi yapılmalıdır).

Özel Bakım Gerektiren Diş Hekimliği (Special Care Dentistry)

Özel bakım gerektiren diş hekimliği (Special Care Dentistry) kavramı, fiziksel, gelişimsel, mental, duyusal, davranışsal ve idrak etme (kognitif) veya bunlarla ilgili sınırlı şartları olan kişiler için verilen özel ağız sağlığı hizmetlerini veya programlarını kapsar

*Özel ağız sağlığı hizmeti ihtiyacı olan bireyler kötü ağız sağlığı, sağlıksız diş destek dokuları, çürüklere ve çok sayıda kayıp dişe sahip olurken ağız hastalıkları açısından da büyük risk altındadırlar.

*Özel ağız sağlığı hizmeti ihtiyacı olan bireyler koruyucu ağız sağlığı uygulamalarını yerine getirememe ve yapmaları gerekeni anlayamamanın yanı sıra, ağız diş sağlığı hizmetlerinden de yeterince faydalanamamaktadırlar.

*Özel ağız sağlığı hizmeti ihtiyacı olan bireylere diş hekimliği hizmetlerinin yeterli şekilde verilememesi; dental uygulamaların zaman alıcı ve pahalı olması, hastanın operatif ve cerrahi işlemleri kabul etmemesi, karşı koyan ve direnç gösteren tavırları, kliniklerin kısıtlı imkanları, özel  ekipman gerekliliği ve hekimin tecrübe ve eğitim eksikliği gibi faktörlerle ilişkilidir

(Detaylı bilgi için: SANCAKLI H. Ş. (2009) Özel Bakım İhtiyacı Olan Bireylerde Ağız Diş Sağlığı Uygulamaları İstanbul Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 43, Sayı: 1-2  Sayfa: 39-43.)

Ağız ve diş sağlıklarına gerekli önemi gösteremeyen hastaların, bu kısıtlamalar sonucunda ağız ve dolayısı ile genel sağlık durumları daha da kötüleşmektedir.

*Özel ağız sağlığı hizmeti ihtiyacı olan bireylere verilecek diş hekimliği hizmetlerinin hedefleri: engel ve bozukluğa sahip kişilerin ağız diş sağlığı ile ilgili problemlerini

a- çözmeyi,

b- tedavi etmeyi ve

c- önlemeyi amaçlar.

*Tedavi programı, hasta ve hasta bakımını üstlenen kişilere gruplar halinde veya bireysel olarak

a- koruyucu diş hekimliği (profilaksi) eğitiminin verilmesini,

b- kişisel ihtiyaca göre ağız içi ve dışı muayenenin yapılmasını,

c- ağız, diş ve çenelerdeki hastalık bulgularının ve fonksiyon bozukluklarının temel tedavilerini ve gerekli  protetik işlemleri içerir.

Koruyucu programın öncelikli olarak uygulanması gereken hasta grupları:

1. Öğrenme zorluğu olan hastalar,

2. Fiziksel engele sahip hastalar,

3. Yüksek çürük riskine ve progresif periodontal hastalığa sahip bireylerdir.

Hastanemizde özel sağlık hizmeti ihtiyacı olan hastalar için ağız-diş sağlığı hizmetlerimiz verilirken aşağıda sıralanan hususlara dikkat edilir..

1. Hastaların randevularının planlanması, hastanın  bilgilerine,  özel  durumunun tanımına ve ağız içi şikayetlerinin durumuna göre randevu zamanının ve süresinin tespiti ve  tedavileri için uzman hekim ve yardımcı personel randevu da hazır bulunur.

2. Hastanın kendini iyi hissedeceği bir ortamda (Özel Engelli Kliniği) kişisel koruyucu ağız sağlığı programları uygulanarak hasta ve hasta sahipleri  ağız sağlığı hakkında bilgilendirilir.

3. Hasta değerlendirilmesi ve doğru bir tanı ve etkin bir tedavi için hastanın tıbbi hikayesi tam olarak alınır. Hastanın şikayetleri, hastalığın hikayesi, tıbbi durum/hastalık, tıbbi bakım sağlayanlar, geçirilen ameliyatlar, uygulanan anestezi tipleri, kullanılan ilaçlar, alerji ile ilgili bilgiler kaydedilir.

4.  Hastanın çürük risk grubu belirlenir ve bireysel çürük risk durumu her randevuda güncellenerek, bireysel koruyucu ağız bakım programı hazırlanır. Tüm bilgi ve planlamalar hastaya ya da hasta sahibi veya bakıcısına anlatılır.

5. Hastaya uygulanacak tedavi, ilaç düzenlemesi, sedasyon, genel anestezi ve oluşabilecek acil durumlarla ilgili tıbbi konsultasyon yapılır..

6. Hastanın mental durumu ve entellektüel seviyesi hastanın bilgilendirilmesi için sınırlı ise hasta sahibi veya bakıcısı aydınlatılır, dental tedavi sırasında hasta ile mümkün olduğunca iletişim kurulmaya çalışılır, konuşarak iletişim kurulamayan hastalarla direkt ilişki kurmak için hasta sahibinden yardım alınır.

7. Hastadan veya hasta sahibinden tedavi uygulandığına dair imza ile onaylanan belge düzenlenir.

8. Özellikle mental geriliğe sahip hastalar gösterdikleri direnç dolayısıyla tedavi edilebilme koşullarında zorluk sergileyebilirler.. Bu zorluklar dental tedavi sırasında   bireyin kullanılan enstrumanlar tarafından zarar  görme riskini arttırır. Fiziksel ve mental engelli hastalar ebeveynlerinin veya bakıcılarının yardımıyla dental klinik ortamında tedavi edilirler.

9. Hastanın stabilizasyonun sağlanamadığı durumlarda tedavi işlemleri sedasyon veya genel anestezi altında uygulanır.

Klinik koşullarında tedavi altına alınamayacak hastaların tedavi işlemlerinin sedasyon veya genel anestezi altında yerine getirilmesi için ilk endikasyon, psikolojik veya duygusal olgunluğa sahip olmayan, tıbbî, mental ve fiziksel bozukluğa sahip  hastalarda  işbirliğinin  sağlanamadığı olgulardır. Genel anestezi endikasyonu aynı zamanda aşırı korku, gerginliğin psikolojik bir engel oluşturabileceği kişilerde ve lokal anestezinin akut enfeksiyon, alerji ve anatomik engeller nedeniyle etkili olamayacağı cerrahi prosedürlerde uygulanır.

Özel bakım ihtiyacı olan hastaların ağız sağlığı uygulama alışkanlıklarını değiştirebilmek çok zordur. Eğer birey uzun yıllardan süregelen kötü ağız sağlığına sahip ise bu kişinin dişlerini fırçalamaya ikna edilebilmesi dahi büyük bir gayret ister. Bireyin davranışlarında değişikliği başlatmanın ilk basamağı, hastaya veya bakıcısına günlük ağız sağlığı uygulamaları eğitiminin verilmesidir.

Özel ağız sağlığı ihtiyacı olan vakalar için gerekli koruyucu önlemler şu şekilde sıralanabilir (SANCAKLI H. Ş. (2009)):

1. Hastanın bilincinin yerinde olmadığı veya fiziksel engeli olduğu durumlarda ağız temizliği yardımcı kişiler tarafından yapılmalıdır. Dil damak mukozası ve dişler üzerindeki mukus ve plak mukolitik solventler ile çözülmelidir (bromheksin hidroklorid Bisolvon 2 mg/ml). Eğer hastanın dişleri doğal ise bunlar mekanik veya kimyasal yollarla temizlenmelidir. Diş fırçaları ve arayüz  temizleyicileri fiziksel engelli hastaların kullanabilecekleri şekilde modifiye edilmelidir.